Toplum insanı suça iter mi? Arkadaş arasında başlayıp kamuya yayılan bir sohbet
Şöyle düşün: Akşamüstü bir kafede buluşmuşuz, masada üç beş arkadaş, konu dönüp dolaşıp “İnsan neden suç işler?” sorusuna geliyor. İçimizden biri “İrade var kardeşim, isteyen yapmaz” diyor; diğeri “İyi de koşullar?” diye atılıyor. Ben tam burada söze giriyorum: Bence mesele tek bir kişinin “iyi” veya “kötü” olmasından çok daha katmanlı. Toplum, kimi zaman farkında olmadan, kimi zaman da çok görünür biçimde insanı suça doğru itebiliyor. Gel, birlikte deşelim.
Kökenler: Suçu tekil tercihten toplumsal dokunun çatlaklarına taşımak
“Toplum insanı suça iter mi?” sorusunun kökleri, mahalle kültüründen iş piyasasına, şehir planlamasından eğitim sistemine kadar uzanıyor.
Eşitsizlik ve dışlanma: İnsan kendini sürekli “oyunun dışında” hissettiğinde, kuralları da o kadar bağlayıcı görmüyor. Eşitsizlik yalnızca gelir farkı değil; itibar, bağlantı, fırsat, saygı. Bunlar eksildikçe suçun rasyonalizasyonu kolaylaşıyor: “Zaten sistem adil değil.”
Normların kayması: Çevrende “küçük usulsüzlükler” normalleşmişse—fiş almamak, torpil aramak, “hallederiz” demek—sınırlar yavaşça silikleşir. Büyük suça giden patika çoğu zaman mikro ihlallerle döşenir.
Aidiyet arayışı: İnsan bir gruba ait olmak istiyor. Bazı gruplar dayanışma sunarken, bazıları bu ihtiyacı sömürüp şiddete ve yasadışına kanalize edebiliyor. Aidiyetin sıcaklığı, normların soğukluğunu bastırabiliyor.
Günümüzün aynası: Şehirler, ekranlar, algoritmalar
Bugünün dünyasında tetikleyiciler daha hızlı, daha görünür:
Şehir planlama ve suç arasında görünmez hatlar
Karanlık geçitler, sahipsiz boşluklar, tekdüze beton bloklar… Fiziksel çevre, suça fırsat pencereleri açabilir. Aydınlatma, kamusal alanın canlılığı, yaya yoğunluğu, “gözetilen” hissi suçun maliyetini yükseltir. Yaşadığın mahalle, suçla kurduğun mesafeyi sessizce şekillendirir.
Sosyal medya ve kıyasın zehri
Her gün “mükemmel hayatlar” akarken, kıt kaynakların adaletsiz dağıldığı hissi büyür. Bir yanda kolay para vaatleri, diğer yanda “sen de yapabilirsin” diyen gri bölgeler. Duygular hızla körüklenir; öfke ve hınç, düşünmeden eyleme geçmeyi kolaylaştırır.
İş piyasası, kırılgan güvenceler
Geçici sözleşmeler, geleceği belirsiz kariyer çizgileri, emeğin değersizleştiği hissi… “Kurallar bana ne verdi ki?” diyen bir akıl yürütme doğar. Adalet duygun zedelenirse, hukukun otoritesi de gözünde küçülür.
Algoritmalar ve önyargı döngüleri
Kredi, işe alım, denetim, hatta güvenlik devriyeleri… Algoritmalar yanlış verilerle eğitildiklerinde “riskli” etiketini hep aynı mahallenin üstünde tutar. Bu etiketleme, daha çok denetim, daha çok temas, dolayısıyla daha çok yakalanma ve “o mahalle suç yuvası” algısını pekiştirir. Kendi kehanetini doğrulayan bir döngü.
Beklenmedik bağlantılar: UX tasarımı, oyunlar ve tribün psikolojisi
Kullanıcı deneyimi (UX) ve mikro-teşvikler
Bir uygulama sana sürekli “hızlı kazanım” hissi veriyorsa, sabırsızlık eşiğin düşer. Sabırsız zihin, kısa yol arar. Dijital ürünlerin dili, bazen gerçek hayattaki kurallara sabrımızı azaltır. “Şimdi al, sonra düşün.” Peki ya “şimdi al, sonra öde”nin karanlık yüzü?
Oyun tasarımının risk ekonomisi
Oyunlar ödül ve risk duygusunu ayarlamakta ustadır. Sık deneme–hızlı ödül döngüsü, “riski yönetebilirim” yanılgısını besler. Bazı yasa dışı davranışlar da aynen böyle pazarlanır: “Dene, çabuk kazan, yakalanırsan da düşük ceza.” Oyun mantığı gerçek hayata sızar.
Spor tribünleri ve anonim cesaret
Toplu coşku, anonimlik ve bizlik duygusu birleşince, “normalde yapmazdım” dediğin eylemler mümkün hale gelir. Kalabalık, bireyin fren sistemini gevşetebilir—bu, suç için olduğu kadar, kahramanlık için de geçerli. Toplum hem iter hem de yükseltir; nereye doğru ittiği kurguya bağlıdır.
Peki ya bireysel sorumluluk?
Toplumsal itkilere vurgu yapmak, bireyin ajandasını sıfırlamaz. Tam tersine, resmin tamamını görmek daha sorumlu tercihler yapmayı mümkün kılar. “Ben neyim?” kadar “Neredeyim?” de belirleyicidir. Seçimlerimiz, içine doğduğumuz yolların haritası üzerinde atılıyor. Haritayı bilmek, yeni güzergâhlar çizmenin ilk adımı.
Gelecek: Kırılgan adalet ve iyileştirme fırsatları
Önleyici tasarım
Mahalle ölçeğinde aydınlatma, karma kullanım, bakım-onarım gibi “sıkıcı görünen” müdahaleler suçta büyük fark yaratabilir. Güven, betonla değil, ilişkiler ve görünürlükle inşa edilir.
Eğitimde duygusal okuryazarlık
Sadece “bilgi” değil, duygu düzenleme ve çatışma çözme becerileri. Gençler öfke ve utançla baş etmeyi öğrendikçe, suça giden köprüler zayıflar.
Şeffaf algoritmalar
Kamuya açık denetim, yanlılığın düzeltilmesi ve geri bildirim mekanizmaları. “Sistem bizi hedef alıyor” algısını azaltmanın yolu, sistemi gerçekten adil ve görülebilir kılmaktır.
Onarıcı adalet ve ikinci şans
Sadece cezalandırmak yerine, zarar göreni ve failin sorumluluğunu aynı masaya getiren yaklaşımlar. İyileştirme, dışlanmışlığın panzehiridir. İkinci şans gerçek olduğunda, ilk suça giden rampalar daralır.
Son söz: İtme gücünü tersine çevirmek
Toplum insanı suça itebilir; ama aynı toplum insanı suça karşı da güçlendirebilir. Bu, günlük hayatın küçük seçimlerinde başlar: Karanlık bir sokağı aydınlatmak, gençlere güvenmek, kurumsal süreçleri şeffaflaştırmak, “küçük ihlal”leri normalleştirmemek, algoritmaları sorgulamak. Arkadaş masasında başlayan bu sohbet, mahalle toplantısına, okul projesine, belediye kararına dönüşebilir. Çünkü suçu sadece “birilerinin yaptığı bir şey” sanmak, çözümü de “birilerinden beklemek” demektir. Oysa itme gücünü tersine çevirmek, hepimizin—tam şu anda—dokunabileceği bir iş.